پهلوی دوم

پهلوي دوم ( 1357 – 1320 ه.ش. )

محمد رضا وليعهد بيست ساله با استعفاي رضاخان بر طبق قولي كه متفقين به فروغي داده بودند در اواخر شهريور 1320 ه.ش. در مقام سلطنت قرار گرفت و در شرايط اشغال نظامي كشور توسط بيگانگان در مجلس سوگند ياد نمود . آغاز آزادي پس ازسقوط ديكتاتور ،‌توام با آثار شوم جنگ و حضور قواي نظامي بيگانه بر ملت بود . فرياد عمومي براي انتقام از فجايع دوره گذشته با قول به جبران و محاكمه جنايتكاران و استرداد املاك و رعايت قانون اساسي ، پاسخ گفته مي شد . ايران با پيمان سه جانبه اي كه به امضاء اسميرنوف سفير شوروي ، بولارد وزير مختار انگليس و علي سهيلي وزير خارجه ايران رسيد به متفقين پيوست و روس و انگليس متعهد شدند استقلال و تماميت ارضي ايران را محترم بشمارند . با استعفاي فروغي از نخست وزيري ، سهيلي جاي او را گرفت ( 18 اسفند 1320 ه.ش. ) . قحطي و گرسنگي شيوع بيماريها از جمله تيفوس ، مردم را به ستوه آورده بود . دولت اجازه انتشار اسكناس گرفت و آن را در اختيار متفقين گذاشت . شوروي توانست حزب توده را تشكيل و رونق دهد. هيئت حاكمه در اختيار انگليس بود ،مع الوصف احزابي را براي مقابله با توده شكل داد . محاكمه مختاري و پزشك احمدي اسرار دوران ديكتاتوري را فاش مي ساخت . قوام بعد از بيست سال بركناري از سياست زمامدار شد تا نفوذ آمريكا را هم مثل انگليس پايدار سازد . بار ديگر ميلسپوو هيئتهاي مستشاري نظامي و مالي وارد ايران شدند . اما انگليس به اين سياست راضي نبود . سهيلي بار ديگر در صحنه گذاشته شد و او در 17 شهريور 1322 ه.ش. به آلمان اعلان جنگ داد و به اعلاميه ملل متحد پيوست . در آذر 1323 ه.ش. كنفرانس تهران با شركت استالين و روزولت و چرچيل تصميمات مهمي در مورد جنگ گرفت ،ايران پل پيروزي ناميده شد . انتخابات مجلس چهاردهم در محيط مبارزه احزاب و حضور قواي بيگانه و اعمال نفوذ آنان انجام گرديد ومع الوصف با تلاش مردم ، آيت الله كاشاني و دكتر محمد مصدق از تهران انتخاب شدند . اما آيت الله كاشاني همچنان تا پايان دوره مجلس به بهانه ارتباط با آلمانها در بازداشت انگليسيها بود .

مجلس چهاردهم محل برخورد سياستهاي مختلف و افشاگريها و رد اعتبار نامه ها بود . اعتبار نامه پيشه وري رد شد . دكتر مصدق با مخالفت با اعتبارنامه سيدضياء در صدد بود وابستگي سلطنت رضاخان را به نيروهاي خارجي روشن سازد . وي به اتفاق جمعي از نمايندگان اختيارات ميسلپوم را لغو و او را از ايران اخراج كردند و با اعطاي هر نوع امتياز به خارجيان در دوران اشغال كشور مخالفت نمودند . ساعد در 8 فروردين 1323 ه.ش. جانشين سهيلي شد . رضا خان در مرداد 1323 ه.ش. در ژوهانسبورگ در گذشت و شاه جديد توانايي تجليل از او را نداشت . سهام السلطان بيات حكيم الملك صدر الاشراف حكومتگران ديگري بودند كه دولتهاي كوتاه مدتي را در زمان مجلس چهاردهم تشكيل دادند .
با شكست آلمان و تسليم اين كشور ، منشور ملل متحد تهيه شد . ايران از امضاء‌كنندگان اوليه آن بود مسئله تخليه ايران از قواي بيگانه در كنفرانس ( 17 ژوئيه 1945 م. مرداد 1324 ه.ش. ) پتسدام مطرح شد، و استالين و چرچيل موافقت كردند بلافاصله ايران را تخليه نمايند . بعد از بمباران اتمي هيروشيما و ناكازاكي و تسليم بلاقيد و شرط ژاپن ، ايران ، طي يادداشتي خواهان خروج قواي بيگانه شد . وزراي خارجه سه كشور اشغالگر توافق كردند تا 12 اسفند 1324 ه.ش. خاك ايران را تخليه كنند . در همين زمان پيشه وري كه در روزنامه آژير حملاتي به هيئت حاكمه مي نمود، در پناه قواي شوروي و قواي مسلحي كه تدارك ديده بود ، آذربايجان را اختيار گرفت . دولت مركزي به رياست صدرالاشراف كه تازه معرفي شده و در مجلس مورد اختلاف بود ، در مقابل شورش آذربايجان اقدامي نكرد . دولت بعدي با رياست حكيمي ، اقدام شوروي را در حمايت از فرقه دمكرات مورد اعتراض قرار داد و از انگليس و آمريكا در خواست حمايت نمود.
ارتش سرخ مانع رسيدن قواي دولت مركزي به آذربايجان شد ( 30 آبان 1324 ه.ش. ) . شهرهاي آذربايجان در اشغال فرقه دمكرات قرار گرفت . انگليس و آمريكاي نگران ، در مقابل اقدام شوروي ، عكس العمل نشان دادند . در همين احوال حزب كومله كردستان ، تاسيس دولت جمهوري كردستان به رياست قاضي محمد را اعلام داشت ( بهمن 1324 ه.ش. ) .سه ماه بعد حكومتهاي خود مختار آذربايجان و كردستان در پناه ارتش سرخ ، قرارداد موافقت و اتحاد منعقد نمودند ( 3 ارديبهشت 1325 ه.ش. ) . اندكي بعد در خوزستان و در فارس هم گروههايي با حمايت انگليس ،‌سر به شورش برداشتند كه نوعي مقابله عملي با سياست شوروي در آذربايجان و كردستان بود .
در اولين اجلاس مجمع عمومي سازمان ملل اعلام شد كه ايران طبق ماده 35 منشور ، عليه شوروي به شوراي امنيت اعلام شكايت نموده است ، ويشينسكي نماينده شوروي ، اتهامات وارده از جانب ايران را رد كرد . مسئله آذربايجان اولين موضوع دستور كار سازمان ملل نوبنياد بود و لذا مورد توجه افكار عمومي مطبوعات و نمايندگان كليه دول قرار گرفت . قوام السلطنه بار ديگر در 6 بهمن با ظاهري دوستانه با احزاب چب و شوروي ، ولي باطنا" متكي به سياست غرب ،‌با عنوان نخست وزير وارد صحنه شد و خواهان مذاكره مستقيم با استالين و مولوتف گرديد و با هواپيماي روسي به مسكو رفت . پيشنهادهاي بدوي استالين سنگين بود . قوام فقط بهره برداري مشترك از نفت شمال را قول داد كه به امضاي قراردادي انجاميد . شوراي امنيت طرفين را به مذاكره دعوت كرد . آمريكا ، شوروي را به سبب ادامه اشغال ايران تهديد كرد و شوروي به طمع اين كه نفت شمال را به دست آورد و شكايت ايران در سازمان ملل متوقف بماند و مقابله اي با آمريكا نكرده باشد ، قواي خود را خارج كرد ( 19 ارديبهشت 1325 ه.ش. ) . در نتيجه با حمله ارتش ، آذربايجان از تجريه نجات يافت ( 21 آذر 1325 ه.ش. ) و قدرت مركزي با حمايت غرب تثبيت شد و كردستان هم در اسفند 1325 ه.ش. با شكست جمهوري كردستان و اعدام سران آن حفظ شد.
مجلس پانزدهم در 29 مهر 1326 ه.ش. موافقتنامه قوام – ساد چيكف را كان لم يكن اعلام ، و دولت را مكلف نمود كه براي استيفاي حقوق ملت از شركت نفت انگليس و ايران ، اقدام نمايد . اين تصميم باعث عصبانيت شوروي و مسرت آمريكا و نگراني انگليس گرديد و آثاري را به دنبال داشت . قوام بر خلاف انتظار ، در اوج قدرت كنار گذاشته شد . سالهاي 1326 تا 1330 ه.ش. كابينه هاي حكيمي ، هژير ، ساعد ، منصور ، رزم آراء و علاء در جهت استحكام دربار و مقابله با نهضتي كه خواهان حاكميت و تامين منافع ملت بود ، تشكيل شدند .
واقعه 15 بهمن 1327 و تيراندزي به شاه در دانشگاه تهران ، فرصتي براي دست نشاندگان استعمار انگليس در ايران فراهم كرد تا براي اجراي مقاصد خود به اقداماتي دست بزنند . ابتدا حكومت نظامي در تهران برقرار و حزب توده غير قانوني گشت و اعضاي فعال و كارگزاران آن تارومال شدند و از سوي ديگر آيت الله كاشاني دستگير و به كشور لبنان تبعيد گرديد و با ايجاد پاره اي تغييرات در قانون اساسي با تشكيل مجلس موسسان و تصويب آن مجلس سنا كه نيمي از اعضاي آن انتصابي بودند شكل گرفت و شاه با شرايطي از قدرت منحل كردن هر دو مجلس برخوردار گرديد .
در دوره نخست وزيري ساعد ، پس از مذاكرات مفصلي نمايندگان انگلستان و ايران ( گس و گلشاييان ) قرارداد الحاقي به قرارداد نفتي 1933 ايران و انگليس را امضاء كردند . ساعد قرارداد الحاقي را در پايان دوره پانزدهم به مجلس برد ولي به لحاظ مقاومت اقليت برجسته آن روز مجلس ، فرصت تصويب پيدا نشد . و مذاكرات انجام شد ه پيرامون قرارداد الحاقي ، باعث آگاهي مردم و افشاشدن ماهيت استعماري قرارداد قبلي گرديد . دولت ساعد نتوانست دوام بياورد واستعفا كرد . پس از او علي منصور به نخست وزيري رسيد . او هم پس از رد قرارداد الحاقي از طرف مجلس شانزدهم ، جاي خود را به رزم آرا،‌رئيس ستاد ارتش داد . قرارداد الحاقي در مجلس به كميسيون مخصوص به رياست دكتر مصدق واگذار شد و او ضمن يك مصاحبه مطبوعاتي صراحتا" قرارداد دارسي و قرارداد 1933و نيز قرارداد الحاقي را بي اعتبار دانست . آيت الله كاشاني كه درصحنه مبارزه بود و ديگر علماي مذهبي و مراجع تقليد از ملي شدن صنعت نفت حمايت كردند . انگلستان براي مقابله با نهضت ابتدا مسئله دول مستقل عربي جديد در منطقه خليج فارس را مطرح كرد كه خوزستان ايران را هم شامل مي شد . سپس براي در مضيقه قرار دادن ايران از لحاظ اقتصادي ، دو شعبه بامك انگليس در ايران را تعطيل و خواستار بازگرداند وديعه ( يك ميليون ليره استرلينگ ) به بانك و استرداد وامهاي پرداختي به بازرگانان ايران شد و كمپاني نفت هم مبلغ 150 ميليون تومان پول خود را از گردش اقتصادي ايران خارج كرد . همراه با اقدامات تشديدي انگلستان ، رزم آرا نيز به مقابله با نهضت پرداخت .
با ترور رزم آرا توسط فداييان اسلام ( خليل طهماسبي ) ، نهضت ملي رشد كرد و پايه هاي نفوذ بيگانه متزلزل شد . قرارداد گس – گلشاييان كه منافع انگليس را در نفت حفظ مي كرد ، مردود اعلام گرديد واصل ملي شدن صنعت نفت در سراسر كشور در آخرين روزهاي 1329 ه.ش. تصويب وپس از سقوط كوتاه مدت علاء ، دكتر محمد مصدق مامور اجرا آن شد . طي يك سال و نيم دوره اول زمامداري دكتر مصدق به منظور جلوگيري از اجراي ملي شدن صنعت نفت ، تهديد نظامي ،‌محاصره اقتصادي ، شكايت به شوراي امنيت و ديوان لاهه ، اعزام هيئتهايي از نوع جاكس و استوكس و و ساطتهاي آمريكا پيش آمد تا اينكه دكتر مصدق با شاه نتوانست در معرفي دولت به توافق برسد و استعفا كرد و قوام السلطنه روي كار آمد ولي با رهبري آيت الله كاشاني و حركت مردم در قيام 30 تير 1331 ه.ش. اين طرح در هم شكسته شد و حكومت چهار روزه قوام السلطنه ساقط گرديد و با انگليس قطع رابطه صورت گرفت .
علي رقم پيروزي افتخار آميز ملت در 30 تير ، حوادث روزها و ماههاي پس از آن ، تاسف انگيز و عبرت آموز بود. زمينه هاي داخلي و توطئه هاي خارجي باعث بروز اختلاف بين دكتر مصدق و آيت الله كاشاني گرديد . به طوري كه در دوره دوم نخست وزيري ، كم كم رهبران اوليه نهضت كنار گذاشته شدند و اشخاص مشكوك در پستهاي كليدي قرار گرفتند .

دكتر مصدق اختيار قانون گذاري را به دست آورد و مجلس را منحل كرد . شاه توانست از اين وضع بهره گيرد ومصدق را عزل نمايد . آمريكا و انگليس و عوامل آنها ، ئوطئه شكست نهضت را چيدند و حوادث 25 تا 28 مرداد 1332 ه.ش. شكل گرفت . گر چه آيت كاشاني علي رغم جو موجود ، در 27 مرداد طي نامه اي به دكتر مصدق ، او را از وقوع كودتايي توسط زاهدي مطلع ساخت ولي متاسفانه آخرين تلاش براي ايجاد اتحاد نقش برآب شد و فرداي آن روز ( 28 مرداد ) سرلشكر زاهدي با حمايت مستقيم دولت آمريكا و سازمان سيا و همراهي انگليس توسط جمعي كه در داخل تدارك ديده بودند به آساني حكومت را در دست گرفت و نخست وزيري كودتا شد . و شاه از فرار به خارج ، بازگشت . دولت آمريكا كه در كودتا نقش چشمگيري داشت ، با وجود آنكه سلطه بريتانيا هنوز هم كارايي خود را از دست نداده بود براي نخستين بار فعالانه در صحنه سياسي خاورميانه به جاي استعمار گر ريشه دار سابق حضور پيدا كرد و هشيارانه با بهره گيري از سابقه استيلاي انگلستان ، روشهايي جديدي را در سلطه گري به كاربرد و با اين شيوه نوع استعماري حركات مردمي نيز سركوب شد . دولت زاهدي با حمايت آمريكا و حكومت نظامي تيمور بختيار از تمام مبارزان نهضت انتقام گرفت . در محيط خفقان ، نفت ملي شده با قرارداد كنسرسيوم ( اميني – پيچ ) پس از يك سال مقدمه چيني ، تسليم كارتلهاي نفتي شد و آمريكا سهمي مساوي انگليس به دست آورد .
مجلس هيجدهم ، قراردادي كه خلاف اصل ملي شدن صنعت نفت بود تصويب كرد و كوشش چند ساله مردم ايران را به باد داد . غارتگري نفت شروع شد و سير صعودي يافت . حسين علاء وزير دربار شاه در سال 1334 ه.ش. جاي زاهدي را در نخست وزيري گرفت . پيمان بغداد براي مقابله با نهضت جمال عبدالناصر رئيس جمهورمصر و تكميل حلقه محاصره شوروي به سرپرستي انگليس امضاء شد . فداييان اسلام خواستند علاء را از ميان بردارند ولي توفيق نيافتند و دستگير و همگي بر اساس حكم دادگاه نظامي تيرباران شدند . شوروي ناراضي از جريان ، در حالي كه حزب توده در هم كوبيده مي شد ، 11 تن طلاي ايران را كه به دولت در مضيقه دكتر مصدق تحويل نداده بود ، به دولت زاهدي مسترد داشت . از سال 1336 تا 1339 ه.ش. دكتر اقبال در راس دولت قرار داشت . سازمان امنيت و اطلاعات كشور ( ساواك ) تاسيس شد . احزاب و مطبوعات كه قبلا" به حال تعطيل در آمده بودند ، بيشتر تحت سانسور و مورد نظارت قرار گرفتند . شاه با ازدواج سوم به آرزوي داشتند وليعهد رسيد .
در همين دوره با سقوط رژيم سلطنتي عراق ( 23 تير 1337 ) وشكل گيري حكومت متمايل به چپ عبدالكريم قاسم ، شاه دچار تزلزل گرديد . با خروج عراق از پيمان بغداد ، اين پيمان به پيمان سنتو تبديل شد. فساد هئيت حاكمه و دستگاه اداري ، تورم ، وضع بد اقتصادي ، عدم رضايت مردم را گسترش داد و انتخاب كندي به رياست جمهوري آمريكا ( 17 آبان 1339 ه.ش. ) و اعلام عدم حمايت از سلطنتهاي پوسيده ، ضربه اي بر شاه ايران بود كه به مخالفان مجال ابراز وجود داد . انتخابات دوره بيستم و مبارزه ساختگي حزب مليون و مردم ،‌افتضاحي به وجود آورد كه اقبال را ناگزير از استعفاء و خروج از ايران ساخت ( 5 شهريور 1339 ه.ش. ) . ابطال انتخابات هم اعلام شد . شريف امامي فراماسونر معروف ، با ظاهري ملي ، ترميم بحران را به عهده گرفت اما انجام انتخاباب او هم فاقد اعتبار بود . آيت الله بروجردي مرجع جهان تشيع و آيت الله كاشاني مبارز خستگي ناپذير در ابتدا و انتهاي سال 1340 ه.ش. درگذشتند و تجليل سراسري از آنان روحانيت را با پايگاه وسيع مردمي نشان داد. در آزادي نسبي كه بالاجبار هيئت حاكمه و ساواك به آن تن داده بودند ، براي علاج بحران ، آمريكا اميني را براي زمامداري پيشنهاد كرد و شاه با اكراه پذيرفت . اميني براي فريب مردم ، مجلس بي اعتبار را منحل كرد . به عنوان مبارزه با فساد محاكماتي به راه انداخت و اصلاحات اراضي را مطرح و خطراتي براي شاه فراهم ساخت . در فروردين 1341 ه.ش. شاه در مسافرت به آمريكا ، رضايت واشنگتن را به ادامه اقدامات به وسيله خودش جلب نمود . در نتيجه اميني در 27 تير 1341 ه.ش. با نگراني از آمريكا استعفا داد . دولت اسدلله اعلم كه دولت شخص شاه بود ، تشكيل شد . دولت درمسئله انجمنهاي ايالتي و ولايتي ، ضديت با اسلام را در پيش گرفت و تصور مي كرد ديگر سدي دربرابرش وجود ندارد . مبارزه اي كه روحانيان با محوريت آيت الله روح الله خميني از قم شروع نموده بودند ، گسترش يافت و با عقب نشيني دولت پيروز شد . اما پس از مدتي عنوان همه پرسي ( رفراندم ) براي تصويب لوايح ششگانه انقلاب سفيد (‌ كه بعدها بر تعداد آن افزوده شد ) پيش آمد كه اين بار نيز با مخالفت علما و مراجع و خصوصا" آيت الله روح الله خميني كه زعامت مبارزه و ادامه رهبري با او بود ، مواجه گرديد . اعلاميه علما و آيت الله خميني در تحريم رفراندم در سراسر كشور ، دولت را تا موضعگيري خصمانه عقب نشاند. بسياري از علماي مذهبي و دانشگاهيان و طلاب و دانشجويان و مردم در مخالفت با اين امر زنداني و تبعيد شدند و شاه با رفتن به قم و سخراني براي گروهي كه از تهران اعزام شده بودند خود را روياروي روحانيان قرارداد و با اعمال قدرت و خشنونت ، سرانجام يك همه پرسي نمايشي به اجراء درآورد .

در فروردين 1342 ه.ش. در پي يورش به مدارس علميه فيضيه قم و طالبيه تبريز 7 گروهي از طلاب و جوانان مذهبي و مبارز كشته و مجروح شدند كه در عاشورا همان سال با سخنراني و حمله شديد اللحن آيت الله خميني به شاه و دستگاه حاكمه ناآراميهايي پديد آورد كه منجر به دستگيري ايشان شد و متعاقب آن قيام تاريخي 15 خرداد 1342 ه.ش. در حمايت از همان رهبر مذهبي شكل گرفت كه بازداشت شده بود. اسدالله علم بعد از انتخاب مجلس 21 ، جاي خود را به حسنعلي منصور از كانون مترقي داد كه بعدا" به حزب ايران نوين تبديل شد . آبان 1343 ه.ش. مبارزه در مخالفت با كاپيتولاسيون جديد به نفع آمريكا ، به تبعيد آيت الله خميني به تركيه انجاميد و به دنبال آن منصور به وسيله مبارزين اسلامي هيئتهاي موتلفه به قتل رسيد ( بهمن 1343 ه.ش. ) هويدا به جاي دوست مقتول خود فرمان نخست وزيري گرفت . در فروردين 1344 ه.ش. شاه از حمله در كاخ مرمر جان سالم به در برد .
هويدا با 13 سال نخست وزيري ، طولانيترين زمامداري دوران مشروطيت را به خود اختصاص داد و اين در حال بود كه گروهاي مسلح راه مبارزه را در پيش گرفته بودند و سازمان امنيت محيط وحشت و خفقان بي سابقه اي ترتيب داده بود. آخرين تغيير در قانون اساسي در سال 1346 ه.ش. مادر وليعهد را به عنوان نايب السلطنه شناخت تا او هم در مراسم تاجگذاري رسما" صاحب تاج شود . در سال 1349 ه.ش. جزيره ايراني بحرين كه استان 14 معرفي شده بود و سالها سياست انگليس آن را عملا"‌به وسيله حاكمان محلي اداره مي كرد ، ظاهرا" به ابتكار شاه پيشنهاد مشترك ايران و انگليس و مداخله شوراي امنيت و از طريق نظر خواهي غير واقعي نماينده سازمان ملل ، از ايران جدا شد و اين تجزيه در مجلسين ايران به تصويب رسيد و در عوض جزاير سه گانه ايراني ( تنب بزرگ ، تنب كوچك و ابوموسي ) كه هميشه متعلق به ايران بود به بهاي جدايي بحرين با نوعي نمايش نظامي در حاكميت ايران باقي ماند . و افرادي كه نسبت به اين شناسايي اعتراض نمودند مورد تعقيب قرار گرفتند و به زندان افتادند .

سالهاي 1354 – 1350 دوره مجلس 23 ، فعاليت دادگاههاي نظامي تشديد شد و مبارزات مسلحانه و شكل گيري گروهها و برخورد و اعدامها افزايش يافت ، ساواك سريعا" با كمك سازمانهاي جاسوسي سياي آمريكا و موساد اسرائيل تقويت شد و به انواع وسايل شكنجه و روشهاي جاسوسي و اطلاعاتي مجهز گرديد . زندانيان سياسي تحت شكنجه و آزار بيشتر قرار گرفتند . در زمينه فرهنگي ،‌شعار اصلي اسلام زدايي و جايگزيني فرهنگ شاهنشاهي بود با محتواي غربزدگي و تقليد از اربابهاي آمريكايي و اروپايي و فرهنگ قبل از اسلام و ترويج بي بندباري . اشاعه فساد و ايجاد مراكزي به نام كاخ جوانان در سراسر ايران ، كاباره ها ، باشگاههاي تفريحي ،‌فيلمهاي مبتذل ،‌قمار خانه ها و مراكز فساد ، همه برنامه حساب شده اي بود كه رژيم مي خواست بدان وسيله نيروي انديشه و صفاي روح جوانان كشور را در منجلابشهوت و فساد نابود كند تا آنان نتوانند به سرنوشت كشور و ملت خويش بينديشند و به وسيله معدود افرادي كه به مطالعه و بحث علم علاقه مند بودند ، با ايجاد برنامه هاي كاذبي از قبيل دعواي شعر نو و شعر سنتي يا بحث تجدد گرايي و تساوي حقوق زن ومرد ،‌جوانان را سرگرم كرده بودند . در سال 1352 ه.ش. درآمد حاصل از فروش نفت افزايش يافت و اعلام شد كه ايران حاكميت بر نفت را به دست آورده است و در همين زمان در افغانستان با كودتا جمهوري اعلام شد كه هشداري ديگري براي شاه بود . به دنبال چهارمين جنگ اعراب و اسرائيل و اعلام تحريم نفتي غرب از جانب اعراب ،قيمت هر بشكه نفت ايران چهار برابر افزايش يافت و دريافت آن به چنان ميزاني رسيد كه نظام شاه از هزينه آن عاجز ماند و سخاوتمندانه به بسياري از كشورها وام يا كمك بلاعوض داد و به خريد تسليحات انبوه مدرن پرداخت تا عنوان قدرتمند پيدا نمايد و ژاندارم منطقه شناخته شود . ارتش ايران در پيروي از سياست آمريكا در جبهه ظفار به سركوبي مبارزين عليه سلطان عمان پرداخت . اختلافات مرزي ايران و عراق شدت يافت و تا برخورد مسلحانه پيش رفت و سرانجام در اسفند 1353 ه.ش. با موافقتنامه الجزاير به صلح و آشتي انجاميد و مرز ثابت دو كشور به طور دائم مشخص شد . شاه كه خود را در موضع بسيار مستحكم مي ديد و از بازي دموكراسي دو حزب مليون و مردم كه عضوي نداشتند ، خسته شده و طالب قدرت مطلقه بود با يك ژست سياسي ، احزاب را منحل و حزب واحد رستاخيز را كه همه ملت مكلف بهعضويت در آن بودند ، اعلام نمود و مبداء تاريخ از هجرت پيامبر ( ص ) را به جلوس اولين شاه در ايران باستان تبديل كرد . اين اقدامات شرايطي را فراهم كرد كه تقابل مردم را با رژيم به وضع كاملا" آشتي ناپذيري درآورد . در اين زمان و هم در سالهاي قبل از شاه به بسياري از كشورها مسافرت مي كرد و يا ميهماندار سران و زمامداران ممالك مختلف بود . وضعي كه هرگز شاهان سابق نداشتند . در انتخابات رياست جمهوري آمريكا بر خلاف انتظار شاه ، جيمي كارتز پيروز شد ( 12 آبان 1355 ه.ش. ).
مسئله رعايت حقوق بشر ، شاه را مجبور به اعلام فضاي باز سياسي نمود . حملات سازمانهاي مختلف بين المللي به رژيم شاه و سابقه خشونتهاي آن براي شاه ناخوشايند بود. در داخل تحريكات مبارزين تشديد شد و چهره خشن رژيم شاه و دولت هويدا و سازمان امنيت براي كشورهاي مختلف از بزرگ و كوچك افشاء گرديد . براي نجات شاه ، استعفاي هويدا زمامدار 13 ساله لازم شد ( 15 مرداد 1356 ه.ش.) . جمشيد آموزگار بعد سالها انتظار ، در بدترين شرايط ،‌فرمان نخست وزيري گرفت . هويدا وزير دربار شد اما در جهت آرام سازي مدتي بعد در زندان دژبان پذيرايي گرديد . تظاهرات ، اعتصابات در داخل كشور روندي رو به تزايد يافت . شاه به گمان اينكه مي تواند به سان سفر پيشين خود در زمان جان كندي دستاوردهايي همراه بياورد ، براي جلب نظر كارتر به آمريكا رفت ( 23 آبان 1356 ه.ش. ). اما در مراسم استقبال به لحاظ استفاده از گاز اشك آور در متفرق كردن تظاهر كنندگان ايراني كه عليه شاه در برابر كاخ سفيد اجتماع كرده بودند ، با چشماني گريان به نمايش گذاشته شد . فعاليت مبارزاتي امام خميني ، مرجع تبعيدي در سال 1356 ه.ش. در نجف ادامه يافت و در داخل كشور تدابير سازمان امنيت ديگر كارساز نبود . با هر آزادي زنداني ، اجتماعات و تظاهرات دوره جديدي را نشان داد. در گذشت مشكوك حاج سيد مصطفي خميني در نجف ، عكس العمل گسترده اي در ايران داشت تا به آنجا كه انتشار مقاله روزنامه اطلاعات در17 دي سال 1356 ه.ش. عليه امام ، تظاهرات خونيني را در شهر قم و چهلم آن در تبريز و ديگر شهرها حركنهاي پرخروش به دنبال آورد كه تا پايان عمر رژيم قطع نشد . بغداد تحت فشار قرار گرفت . خلعتبري وزير امور خارجه وقت ،به ملاقات حسن البكر و صدام رفت . درباريان و خانواده سلطنتي دارايي خود را خارج منتقل كردند . نوروز 1357 ه.ش. از جانب رهبر عزاي ملي اعلام شد .
اعتصاب غذاي زندانيان سياسي شروع گرديد . پيامهاي امام به سرعت در سراسر كشور پخش مي شد . اعتصاب در صنايع نفت و عدم توليد و توزيع آن دولت را فلج كرد . كم كم " مرگ بر شاه " شعار عمومي گرديد و در اصفهان و ده شهر ديگر حكومت نظامي اعلام شد . اول ماه رمضان فرياد الله اكبر بر فراز بامها بلند شد . سوليوان و پارسونر ، سفراي آمريكا و انگليس با مراكز خود و با دربار شاه در تماس روزانه بودند . شاه حمايت انتظار جدي داشت . فاجعه سينما ركس آبادان ، تير خلاصي براي كابينه آموزگار بود در آن فاجعه چهار صد تماشاچي در آتش سوختند . شريف امامي با عنوان دولت آشتي ملي از مجلس راي اعتماد گرفت در حالي خود 13 سال در راس مجلس سنا بود . تمام تدابير او در فريب رهبر و مردم بدون فايده بود . تظاهرات گسترده و ميليوني و سپس برقراري حكومت نظامي ناگهاني و كشتار 17 شهريور ميدان ژاله ، او را به استعفا وادار ساخت . اين واقعه در صحنه بين المللي انعكاس بسيار نامطلوبي براي رژيم داشت . شاه متوحش بود كه آمريكا كمابيش او را رها كرده است و همين امر موجب تضعيف روحيه ديكتاتوري وي گرديد . اما به تصور اينكه با آوردن حكومت نظاميان مي تواند بحران را خاتمه دهد با اعلام اين كه :‌" صداي انقلاب را شنيده و مافات را جبران مي كند "‌،‌دولت نظامي ازهاري را تا برقراري امنيت روي كار آورد ( 14 آبان 1357 ) . با استقرار رهبري انقلاب در نوفل لوشاتو پاريس ، تحركات نهضت ابعاد جهاني پيدا كرد .
اعتصابات و تظاهرات و برخوردها در مقابل دولت نظامي تشديد شد و به راديو و تلويزيون سرايت كرد . فرار نظاميان از پادگانها هم آغاز گرديد . باقيمانده حاميان شاه او را به تشكيل يك دولت مردمي توصيه كردند و فرماندهان نظامي طرح يك كودتا و قتل عامي را پيشبيني نمودند . بيماري شاه كه پنهان نگهداشته شده بود ،او را در ترديد نگه داشت . بين رهبران جبهه ملي سابق ،شاپور بختيار مناسب تشخيص و داوطلب شد .
بختيار در مقابل طوفاني از خون و آتش كه مردم در آن غوطه ور بودند ، اعلام زمامداري كرد ( 17 دي 1357 ه.ش. ) و از مجلس راي اعتماد گرفت .
شوراي سلطنت تشكيل شد . شاه در 26 دي با چشماني گريان براي هميشه از كشور خارج و كشور غرق در شادي شد . شوراي انقلاب توسط امام خميني شكل گرفت و رهبر آماده بازگشت به كشور شد . حاميان خارجي بختيار تلاش مي كردند اين بازگشت را به تاخير اندازند . فرودگاه بسته شد اما با اراده عمومي و اجتماعات ميليوني ، امام خميني به كشور بازگشت ( 12 بهمن 1357 ه.ش. ) و استقبال بزرگ تاريخ صورت گرفت و هيچ راهي جز سقوط سلطنت و تشكيل حكومت اسلامي باقي نماند .
محل اقامت رهبر نقطه سراسر جهان قرار گرفت . بازرگانان از جانب امام به نخست وزيري موقت منصوب شد . بختيار همچنان براي حفظ سلطنت تلاش مي كرد و تنها نقط اميدش ارتش بود كه بدنه آن به سوي انقلاب متمايل بود . در 21 بهمن همافران در مقابل گارد شاهنشاهي قرار گرفتند . رژيم به منظور نابودي نهضت از ساعت 4 بعد از ظهر اعلام حكومت نظامي كرد ولي با پيام امام به مردم كه " اعتنا نكنيد " بلا اثر وقوع كودتا غير ممكن گرديد .
مردم مراكز اسلحه را گشودند . در خيابانها و پشت بامها سنگربندي كرده بودند . تانكها را در اختيار گرفتند . مراكز انتظامي و دولتي يكي پس از ديگري سقوط كردند . با آماري از هزاران شهيد انقلاب اسلامي پيروز شد و خاتمه رژيم سلطنتي 2500 ساله اعلام گرديد ( 22 بهمن 1357 ه.ش. )