تمدن ایلام

ايلام ، نيرومندترين و ديرپاترين تمدن فلات ايران پيش از ورود آرياييها
بوده و تاريخ پيچيده اي دارد. بيشتر مطالب تاريخي درباره ايلام توسط
دشمنان آنها يعني بابليان و آشوريان و پس از آنها پارسها ثبت شده است که
انگيزه اي قوي براي نابودي پادشاهي ايلام جديد داشته اند. به همين دليل ،
چهره نمايش داده شده از تمدن ايلام چندان منصفانه يا دقيق نيست و تنها با
توجه به تحقيقات جديد و بازخواني کتيبه هاي ايلامي ميتوان آگاهي خوبي
درباره آنها بدست آورد.

درباره خاستگاه ايلاميها نيز ، مانند کاسيتها ، آگاهي دقيقي نداريم. آثاري
که از سکونت ايلاميها در جلگه هاي خوز (شمال خليج فارس) وجود دارد به
هزاره چهارم پيش از ميلاد بر ميگردد. پژوهشهاي انجام شده روي اسکلتهاي
ايلامي نشاندهنده نزديکي نژاد ايلامي به سومريان و تمدن دراويديان در دره
سند(در پاکستان کنوني) بوده در حاليکه زبان ايلاميها (حداقل شکل نهايي آن)
ارتباط چنداني با تمدنهاي ياد شده ندارد. ظروف سفالين و کشتيهاي ايلامي به
شدت از ساخته هاي سومريان و تمدنهاي دره سند وBactria-Margiana (ترکمنستان
کنوني) تاثير گرفته اند. گمان ميرود که ايلاميها احتمالآ از ناحيه جنوبي
دره سند و از راه دريا در حدود 3500 سال پيش از ميلاد به سرزمين ايلام
آمده اند. پيش از آمدن ايلاميها ، جلگه هاي شمال خليج فارس از جمله
قديميترين نواحي متمدن تاريخ جهان بوده و ناحيه شوش از حدود 4200 سال پيش
از ميلاد محل سکونت گشته و زير فرمان پادشاهان آکد (Akkad) (تمدني در شمال
بابل) قرار داشت. هنگامي که نخستين ايلاميها به اين ناحيه وارد شدند ضمن
سکونت، زير فرمان پادشاهي سومري اور (Ur) قرار گرفتند. ايلاميان بدوي ،
بسياري از ويژگيهاي تمدن سومر را فراگرفتند مانند خط ميخي که آنرا جايگزين
خط تصويري خود کردند. البته ايلاميها برخي از ويژگيهاي تمدن خود مانند
سيستم مادرشاهي (انتقال نسب پادشاه از طريق مادر) و مذهبشان را حفظ کردند.
به نظر ميرسد که در جامعه ايلام زنان از موقعيت بسيار مهمي برخوردار بوده
اند. به آنها ارث ميرسيده و صاحب اختيار دارايي خود بوده اند ، اداره و
راهبري تجارت با آنان بوده و همانطور که گفته شد حکومت از طريق آنها
انتقال ميافته است. سيستم مادرشاهي تا دوران ايلام جديد (حدود 750 سال پيش
از ميلاد) پابرجا بود و در آن زمان سيستم پدرشاهي بابلي – سامي همسايگان
به ايلام وارد شد .




عکس هوايي از زيگورات (معبد داراي پلکان) چقازنبيل که در جنوب شوش باستان قرار دارد.







شرق شناسان اوليه براساس سيستم مصري ،
تاريخ ايلام را به دوره هاي تمدن قديم ، ميانه و جديد تقسيم کرده اند.
دوره پيشرفت پادشاهي ايلام قديم در ابتداي هزاره دوم پيش از ميلاد بوده
است. آنها نخستين پايه هاي تمدن خود را در ناحيه خوز و در شوش بنا کردند .
شاه ايلام Puzur-Inshushinak براي بزرگداشت خود ، نخستين تنديسهاي ايلامي
را در شوش بنا نهاد. ايلاميان نخست به اور حمله کرده و آنرا نابود کردند.
سپس حدود سال 2000 پيش از ميلاد به امپراطوري بابل هجوم برده و دودمان
لارسا (Larsa) را پايه گذاري نمودند. تا اين تاريخ ، ايلاميها شهرهاي اروک
(Uruk) در سومر ، Isin و بابل را زير فرمان داشتند. بعدها همورابي پادشاه
بابل از گسترش ايلام جلوگيري کرد اما بابليان نتوانستد از تجديد قدرت
ايلام با پادشاهي مانند Kutir-Nakhunte که صد سال بعد (1700 پيش از ميلاد)
رخ داد ، جلوگيري کنند.

در حدود سال 1600 پيش از ميلاد ، کاسيتها به ايلام هجوم آورده و آنرا
ضميمه امپراطوري خويش کردند. بدين ترتيب دوران پادشاهي ايلام قديم به سر
آمد و سرزمين ايلام براي 400 سال به ترتيب زير سلطه کاسيتها ، بابليها ،
هيتيها و دوباره کاسيتها قرار گرفت. در سال 1160 پيش از ميلاد ، فرمانرواي
محلي شوش بنام Shutruk-Nakhunte کاسيتها را از ايلام بيرون رانده و يک
دودمان پادشاهي جديد و امپراطوري ايلام را بنا نهاد (تمدن ايلام ميانه).
در اين دوران شهرهاي بزرگي مانند اوان (Awan) ، انشان (Anshan) ، سيمش
(Simash) و بويژه شهر شوش که پايتخت ايلام بود ، ساخته شد. ايلاميان،
همچنين زيگورات بزرگ چقازنبيل که معبد مشهور ايلام ميباشد و اکنون
قديميترين بناي باستاني در ايران است که سرپا مانده است ، را بنا نهادند.



عکسي از شوش پايتخت تمدن ايلام







عمر امپراطوري ايلام بسيار کوتاه بود و
خيلي زود در سال 1120 پيش از ميلاد مورد هجوم بابليان ، که نبوکدنصر (بخت
النصر) پادشاهشان بود، قرار گرفت. پس از آن تا 300 سال ايلام و مرکز آن
شوش زير سلطه امپراطوري بابل بود. در اين مدت مرکز قدرت ايلاميان به شرق
خاک اين کشور منتقل شد و پايتختشان در شهر انشان در کوههاي زاگرس قرار
گرفت. در سال 750 پيش از ميلاد ، ايلاميان بارديگر قدرت يافته و شوش
پايتخت قديمي خود را پس گرفتند. اين پادشاهي (ايلام جديد) به سرعت به
کشوري نيرومند تبديل شد و آنان شروع به لشکرکشي عليه بابل و امپراطوري
نوپاي آشور نمودند. اما با همه نيرومندي نتوانستند دربرابر گسترش خرد
کننده آشوريان مقاومت کنند. آشوريان در سال 645 ، زمان آشور بانيپال ،
آخرين امپراطور نيرومند خود، به ايلام هجوم آورده و شوش را با خاک يکسان
کردند. اين پايان کار تمدن ايلام بود و از اين پس ايلام به کشورهاي کوچکتر
تقسيم شده وبزودي توسط نيروههاي نوپاي مادها و پارسها نابود شد.

ايلاميان با وجود تاريخ دردآورشان ، نقش بزرگي در تاريخ تمدن بويژه از
ديدگاه ايراني ، دارند. آنان به ايستايي تمدن و نبود نوآوري متهم شده اند
که چندان درست نيست. با اينکه بسياري از ويژگيهاي تمدن ايلام از جمله
سيستم نگارش آنها برگرفته از تمدنهاي ميانرودان بود ، اما بيگمان آنان
صاحب فرهنگ منحصربفرد ايلامي بوده اند. ايلاميان مذهب خود را حفظ کرده و
پرستشگاههاي بزرگي براي خدايان خود ساخته بودند. از خدايان آنها ميتوان به
Inshushinak خداي محافظ شوش ، و يک الهه که احتمالآ بعدها در مذهب
هخامنشيان به آناهيتا(Ardauui Sura Anahita) تبديل شد ، اشاره نمود. سيستم
حکومتي آنها ، بويژه براي تعيين جانشين پادشاه ، در آن زمان يگانه بود.
اقتصاد تمدن ايلام برخلاف اقتصاد کشاورزي تمدنهاي ميانرودان ، بيشتر بر
اساس تجارت بود. همچنين استخراج معادن و صادرات مواد خام مانند قلع که
ماده اي حياتي براي امپراطوريهاي بابل و آشور بود ، بخشي از فعاليتهاي
اقتصادي ايلام را تشکيل ميداد.

ايلاميان براي زماني طولاني به عنوان ناحيه مياني بين تمدنهاي ميانرودان و
اقوام چادر نشين داخل ايران عمل ميکردند و بنابراين تمدني با ويزگيهاي
چندگانه ايلامي ، بابلي و سومري بوجود آورده بودند .



عکس هوايي از تل ماليان (Tal-e Malyan) که اکنون بعنوان محل شهر انشان ، پايتخت کوهستاني ايلام شناخته شده است.